بزرگنمايي:

«علمدار عليان» از باستان‌شناس کشورمان تنها چند دقيقه پس از بازديد از اين تونل تازه مشکوف اعلام کرد که اين تونلِ طاق چشمه‌اي باستاني در پي تعميرات مسجد امام خميني (ره) کشف شده است.

در طول اين چند روز گمانه‌زني‌هاي مختلفي درباره کاربري اين تونل توسط کارشناسان ميراث‌فرهنگي مطرح شده است اما در اغلب اين نظريه‌ها اين مطلب عنوان شده است که به احتمال قوي اين تونل مي‌تواند ساختاري مرتبط با خود مسجد مانند آبراهه باشد.

پيش از اين «عليرضا جعفري زند» باستان شناس مطرح کشور که در کاوش‌هاي تپه اشرف اصفهان نيز فعاليت داشته است، اعلام کرده بود که با توجه به شواهد تاريخي، تونل‌هاي زيرزميني بسياري در اصفهان وجود دارد که از آن جمله گذرگاهي مابين کاخ عالي قاپو و مسجد شيخ لطف‌الله است گرچه ميراث فرهنگي اعتقاد چنداني به وجود اين گذرگاه مخصوص بانوان ندارد.

در ارتباط با بافت تاريخي اصفهان و احتمالات مختلف درباره تونل زيرزميني کشف شده در مسجد امام اصفهان نظر عليرضا جعفري زند باستان شناس مطرح اصفهان و کشور را جويا شديم که در ادامه از نظر مخاطبان مي‌گذرد.

آقاي جعفري‌زند! با توجه به عکس‌هاي تونل مکشوف در شبستان مسجد امام اصفهان، چه احتمالاتي در ارتباط با کاربري اين تونل يا معبر مطرح است؟

ببينيد ارتفاع اين تونل در عکس‌ها به خوبي مشخص نيست اما چون اين معبر به کف شبستان نزديک است محتمل‌ترين امکان اين است که جزئي از پيکره اين بناي تاريخي باشد.

به عنوان يک نکته مشخص مي‌توانم اين مطلب را بيان کنم که از ديدگاه من اين ساختار مربوط به دوره تاريخي پيش از صفويه نمي‌تواند باشد چراکه اگر اين گونه بود، صفويان در هنگام ساخت مسجد به يقين اين مسير را پر مي‌کردند و بر اين اساس اين نظريه که اين تونل جزئي از ساختار مسجد است قوي‌تر رخ مي‌نمايد.

اين تونل‌ به احتمال قريب به يقين راه مستقيم ندارد چراکه ساخت و ساز جديد مسير را کور کرده است و با توجه به اينکه دور تا دور مسجد ساختمان‌هاي جديد پي‌ريزي شده است احتمالا بخشي از مسير تونل مذکور از ميان رفته است

از سويي با توجه به اينکه اين تونل در شبستان شرقي مسجد امام (ره) و در پشت سرويس‌هاي بهداشتي قرار دارد احتمال کاربري اين تونل به عنوان سيستم تخليه فاضلاب در دوران صفويه و پس از آن مي‌تواند مطرح باشد چراکه در ارتباط با شيوه‌هاي آبرساني يا تخليه فاضلاب دوره صفويه، آبراه‌هايي با چنين ويژگي‌هايي وجود دارد.

به هر حال بايد پيگيري‌ها و بررسي‌هاي لازم در ارتباط با ادامه مسير اين تونل و راه‌هاي ارتباطي آن انجام شود تا به نتيجه قطعي درباره آن برسيم.

در کشف مسير و کاربري اين تونل چه نکاتي بايد مورد توجه باشد؟

اين تذکر را بايد به مسئولان بدهم که اين تونل‌ به احتمال قريب به يقين راه مستقيم ندارد چراکه ساخت و ساز جديد مسير را کور کرده است و با توجه به اينکه دور تا دور مسجد ساختمان‌هاي جديد پي‌ريزي شده است احتمالا بخشي از مسير تونل مذکور از ميان رفته است.

در واقع بايد از ديدگاهي تيزبينانه و با هوشمندي مسير را دنبال کنيم و بر اين اساس استفاده از باستان شناسان با تجربه در زمينه تشخيص کاربري و مسير تونل مکشوف مي‌تواند کمک کننده باشد.

پيدا شدن اين تونل به يکي از عجيب‌ترين و مهم‌ترين خبرهاي هفته جاري مبدل شد؛ آيا احتمال کشف چنين معبرهاي تاريخي در اصفهان بعيد بوده است؟

من پيش از اين بارها در مصاحبه‌هاي مختلف اين مطلب را عنوان کرده‌ام که تمام گذشته تاريخي اصفهان قديم در زير شهري است که امروز بر آن راه مي‌رويم.

در خيابان ولي عصر فعلي راه‌هايي زيرزميني پيدا شده است، از سويي ما در اصفهان قلعه‌هاي متعدد داشته‌ايم که بسياري از آنها با يکديگر مرتبط بوده است

شهر اصفهان دوران‌هاي مختلفي را پشت سر گذاشته اما هيچ‌گاه در طول تاريخ جا به جا نشده است؛ بر اين اساس در زير اين شهر يک گنجينه از تاريخ و فرهنگ اين سرزمين نهفته است.

به همين دليل است که من به شخصه از پيدا شدن اين ساختار تعجب نمي‌کنم و بارها و بارها به گذر تونل مترو از يکي از قديمي‌ترين خيابان‌هاي نه تنها اصفهان بلکه کشور و ايجاد زيرگذرهاي مسجد عتيق در خيابان مجلسي معترض بودم.

آيا در تاريخ به وجود يا کشف تونل‌هاي مشابه در اصفهان اشاره شده است؟

بله؛ اتفاقا يکي از مورخان اواخر قاجاريه به اين مطلب اشاره مي کند که در خيابان ولي عصر (عج) فعلي راه‌هايي زيرزميني پيدا شده است، از سويي ما در اصفهان قلعه‌هاي متعدد داشته‌ايم که بسياري از آنها با يکديگر مرتبط بوده است که از اين جمله قلعه تبرک است که داراي راه هاي زيرزميني به خانه‌هاي اطراف بوده است.

پس احتمال وجود چنين معبرهايي در ديگر نقاط اصفهان نيز وجود دارد؟

بايد به اين مطلب اشاره کنم که شبکه‌اي از اين نوع معابر در اصفهان بسيار گزارش شده است، به طور مثال ماکسيم سيرو از وجود يک معبر در کاروانسراي هتل عباسي خبر مي‌دهد و در دروازه دولت و خيابان عبدالرزاق هم چنين تونل‌ يا گذرگاه‌هايي مشاهده شده است.

اصفهان يک شهر تاريخي همانند رم است اما در آنجا هر کلنگي که بر زمين  مي‌خورد يک گروه باستان شناس مسئولان شهري را همراهي مي‌کنند تا بتوانند قبل از نابودي شواهد تاريخي اطلاعات لازم را کسب کنند.

اين در حالي است که در کشور ما آثار باستاني هميشه اتفاقي کشف مي شود و گاه نير همانند آنچه در ساخت زيرگذر عبدالرزاق شاهد بوديم پنهان‌کاري‌ها براي توسعه شهري باعث از ميان رفتن اين آثار مي شود.

نقل‌قول‌هايي از وجود گذرگاه در ميان عالي قاپو و مسجد شيخ لطف الله نقل شده است شواهدي نيز در اين ارتباط وجود دارد از جمله اينکه در سال 1310 که حوض ميانه ميدان امام خميني (ره) احداث شده، اين راه زيرزميني مشاهده شده است

در سال‌هاي گذشته بارها به اين مطلب اعتراض کرديم که بسياري از آثار و شواهد تاريخي در کانال مترو، زيرگذر عبدالرزاق و خيابان مجلسي ممکن است از ميان برود اما مسئولان گوش شنوايي براي اهميت به اين مطلب نداشتند.

شما عنوان داشتيد که در اصفهان تونل‌هاي زيادي وجود داشته است و وجود تونلي رابط ميان عالي قاپو و مسجد شيخ‌ لطف‌الله را تاييد کرديد، موضوعي که ميراث فرهنگي از آن استقبال چنداني نکرد.

در بسياري از مواقع پيش از کشف آثار باستاني شواهدي از وجود آنها در تاريخ شفاهي اين سرزمين به شکل سينه به سينه نقل  شده است.

بر اين اساس ضمن اينکه نقل‌قول‌هايي از وجود گذرگاه در ميان عالي قاپو و مسجد شيخ لطف الله نقل شده است شواهدي نيز در اين ارتباط وجود دارد از جمله اينکه در سال 1310 که حوض ميانه ميدان امام خميني (ره) احداث شده، اين راه زيرزميني مشاهده شده است.

از سويي چند سال پيش در گوشه ضلع جنوب شرقي ميدان نقش‌جهان رطوبت به طبقات بالا  نفوذ کرد که پس از پيگيري براي اينکه آيا اين امر ناشي از رطوبت آب حوض است يا خير شواهدي از وجود اين راه زيرزميني به دست آمد.

در واقع پس از پيگيري مشخص شد که آب در اين تونل يا کانال جمع مي‌شده است و در نتيجه رطوبت دفع نشده و به قسمت هاي بالاي ضلع جنوب شرقي ميدام نقش جهان نفوذ کرده است.

راهي براي اثبات قطعي وجود اين تونل وجود دارد و توضيحي نيز در ارتباط با کاربرد اين تونل دهيد.

ثابت کردن اين مسئله بسيار راحت است چراکه در ورودي اين تونل در مسجد شيخ لطف الله قرار دارد.

جايگاه در ورودي هم مشخص است و از پله پايين به  سمت چپ پاگردِ هشتي قرار دارد. اين راهروي زيرزميني براي عبور و مرور زنان و خانواده شاه به اين مسجد براي عبادت بوده و مشهور است که شيخ لطف الله مسايل شرعي را به زنان صفوي در اين مسجد ياد مي داد.

به طور معمول در قديم اين مساجد در نزديکي خانه‌هاي علما قرار داشت و هر شخصيت سياسي و مذهبي يک مسجد در مجاورت خانه خود داشت.

برخي اين مطلب را عنوان کرده‌اند که درب مشهور اين راهروي زيرزميني در واقع درب ورودي چله نشين شيخ لطف الله است؟

چنين چيزي بسيار دور از ذهن است چراکه صوفي‌گري و چله‌نشيني در نزد شاه عباس بسيار مذموم بوده است و وي با قزلباش‌ها نيز به همين دليل مبارزه کرد ضمن اينکه در يک مسجد سلجوقي با اين همه تزئينات زيبا درنظر گرفتن مکاني با نام چله‌نشين خنده‌دار است و در هيچ منبع تاريخي چنين مطلبي درباره شيخ لطف الله ذکر نشده است.

نامگذاري اين مسجد به نام شيخ نيز به دليل آن است که اين مکان محل تدريس شيخ بوده است.

و سخن آخر:

ما هميشه منتقد اين امر هستيم که در هر گودبرداري ممکن است به آثار باستاني و تاريخي  برخورد کنيم و هميشه تاکيد مي‌کنيم که هر نوع اقدام شهري در اصفهان بايد با هماهنگي باستان شناسان باشد. بر اين اساس هميشه به مسئولان و مردم تاکيد مي‌کنم که  هنگام گودبرداري‌ها مراقب زيرپاي خود باشيد، شايد بخشي از فرهنگ اين سرزمين در زير گام‌هاي شما نهفته باشد.