بزرگنمايي:

پیام سپاهان - کاشان - ریزگردها بخش قابل توجهی از ایران را تحت تاثیر قرار دادند و به باور کارشناسان  بی توجهی ها به بیابان به عنوان کانون اصلی این پدیده از جمله در شمال استان اصفهان موجب شده تا این معضل علاوه بر تهدید برای سلامت مردم به یکی از چالشهای اساسی کشور تبدیل شود.
  فرایند تخریب سرزمین، نابودی زیست‌ بوم‌ها یا کاهش توان تولید زیستی زمین بیابان زایی نام دارد و با این تعریف، وسعت بیابان‌های ایران در 10 سال گذشته به علت هایی مانند افزایش جمعیت، چرای زیاد دام، برداشت بی‌ رویه و آلودگی سفره‌ های آب زیرزمینی، تغییر کاربری زمین، برداشت غیر اصولی از معدن ها و مدیریت نامناسب مرتع ها و زمین های کشاورزی رو به گسترش نهاد.
بیابان به مناطق دارای اقلیم خشک با میانگین سالانه کمتر از 50 میلیمتر بارندگی و پوشش گیاهی فقیر گفته می‌شود که وسعت چنین نقاطی در ایران پیش تر 32.5 میلیون هکتار، سرانه بیابان در کشور 0.5 هکتار و سرانه جهانی 0.22 هکتار گزارش شده بود.
تنها چنین نقاطی بیابانی محسوب نمی شوند و با تقسیم‌بندی‌های زیست سازگان، 43.7 میلیون هکتار از مساحت کشور در این زمره جای می گیرد؛ 20 میلیون هکتار از زیست سازگان بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی و از این میزان 6.4 میلیون هکتار در محدوده کانون‌های بحرانی است که در 97 شهرستان و 18 استان پراکنده می باشد.
شکل گیری بیابان های طبیعی در واقع تحت تاثیر متقابل مجموعه ای از عوامل محیطی (اقلیم، خاک، گیاه، زمین شناسی، زمین ریخت شناسی و آب شناسی) صورت می گیرد که هر یک به طور مستقیم یا غیر مستقیم در پیدایش آن سهم دارند.
بر این اساس، قلمروی بیابان های ایران در قالب طرحی پژوهشی برابر 907 هزار و 293 کیلومترمربع عنوان شده که 55 درصد از مساحت کشور را در بر می گیرد و نشانگر رشد جریان بیابان زایی می باشد.
فعالیت‌های بیابان‌زدایی در ایران اما از سال 45 آغاز و از آن زمان تا کنون نزدیک به 27 میلیون هکتار طرح‌ های آبخیزداری اجرا و نزدیک به 2 میلیون و 200 هزار هکتار جنگل‌ دست‌کاشت ایجاد شده است.
قرار بود در قالب برنامه پنجم توسعه، هشت میلیون هکتار طرح آبخیزداری در کشور انجام شود که به رغم سرعت جریان بیابان زایی، در عمل نزدیک به سه میلیون و 800 هزار هکتار به اجرا درآمد.
کویر لوت و دشت کویر در این میان از بیابان‌های اصلی و بزرگ ایران‌ بوده و آران و بیدگل در شمال استان اصفهان به نوعی دروازه ورود به این نقاط محسوب می شود که کارشناسان امر تا کنون سه کانون بحران در آن شناسایی کردند.
کویر سیازگه ابوزید آباد و مرنجاب در آران و بیدگل از جمله نقاطی است که در صورت شدت گرفتن مشکلات موجود، می توانند حتی زندگی عادی در نقاط مسکونی همجوار را با مشکل رو به رو سازند.
به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، 16 کانون ریزگرد در مجموع با مساحت نزدیک به یک میلیون و 90 هزار هکتار در این استان قرار دارد و بروز این پدیده سالانه بیش از 360 میلیارد ریال به امکانات زیربنایی و منابع طبیعی از جمله پایگاه های نظامی، زمین های کشاورزی، راه های ارتباطی، شهرک های صنعتی و راه آهن زیان وارد می کند.
این در حالی است که 300 هزار هکتار از نقاط کانونی بحران در استان اصفهان از جمله 120 هزار هکتار در شمال شهرستان آران و بیدگل نهالکاری شده اما برای استمرار این طرح های بیابان زدایی سالانه نزدیک به 150 میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
 در این راستا میزگردی با عنوان "واکاوی بحران ریزگرد" با حضور رضا شفیعی رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آران و بیدگل، اللهیار دولتخواه رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل، مهدی بازرگانی پور عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، جواد رحمتی رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل و محسن سلطان محمدی عضو انجمن حافظان محیط زیست آران و بیدگل برگزار کرد.
** ریزگردها منشا داخلی دارند
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در این میزگرد گفت: منشا بروز پدیده ریزگرد در سال های گذشته بیشتر داخلی بوده که البته برخی مسئولان پیش تر به علت های خارجی هم اشاره کردند.
مهدی بازرگانی پور افزود: بر اساس آمارها سالانه نزدیک به 0.5 متر سطح آب سفره های زیرزمینی شهرستان آران و بیدگل کاهش می یابد که این امر موجب افت رطوبت سطح خاک، خشکی و در نتیجه ریزگرد می شود.
وی بیان کرد: کاهش سطح آب های زیرزمینی همچنین منجر به هجوم آب شور دریاچه نمک به سمت سفره های آب های شیرین می شود که این پدیده آسیب های سنگینی دربر داشته و جبران پذیر نیست.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: خشکسالی و کمبود منابع آب شیرین در منطقه شمال استان اصفهان موجب رهاسازی زمین های کشاورزی شده که خود این زمین ها، ظرفیتی برای بروز پددیده ریزگرد است.
وی با اشاره به جدی بودن بحث خشک شدن دریاچه نمکی یادآور شد: این دریاچه با وسعت سه هزار کیلومترمربع می تواند در آینده ای نزدیک به کانونی برای ایجاد ریزگردهای نمکی تبدیل شود.
بازرگانی پور تصریح کرد: با توجه به ورود پساب های صنعتی و کشاورزی آلوده به فلزات سنگین به این منطقه، می تواند سلامت جامعه بیش از اینها تحت تاثیر قرار بگیرد.
وی ریزگردها را پدیده ای قابل مدیریت دانست و عنوان کرد: برنامه ریزی و بودجه پایه هر گونه اقدامی می باشد اما مسئولان بیشتر به کویرهای سگزی و جرقویه توجه داشته و سهم نقاط کویری شمال استان از اعتبارها بسیار ناچیز است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: کشورهایی مانند مغولستان، چین و آمریکا که در گذشته دچار بحران ریزگرد بودند، با اختصاص بودجه های لازم و اجرای طرح های بزرگ نهالکاری این مشکل را تا حدود زیادی برطرف کردند.
وی همچنین تاکید کرد: باید رسانه ها بیشتر و جدی تر به بحث ریزگردها ورود پیدا کرده و حساسیت آن را برای مردم و مسئولان کشور بازگو کنند تا شاید تغییری در شرایط کنونی شاهد باشیم.
** خشکیدن دریاچه نمک و توفان های نمکی جدی گرفته شود
عضو انجمن حافظان محیط زیست و گردشگری آران و بیدگل نیز گفت: دریاچه نمک بین استان های اصفهان، قم و سمنان در آستانه خشک شدن کامل و شدت گرفتن بحران ریزگرد است.
محسن سلطان محمدی افزود: باید نگاهی فرامنطقه ای به مساله خشک شدن دریاچه نمک صورت گیرد زیرا کم توجهی ها در آینده نزدیک، منجر به بروز توفان های نمکی و درگیری استان های مرکزی ایران به طور مستقیم خواهد شد.
وی با تاکید بر ضرورت تامین حق آبه های زیست محیطی بیان کرد: خشکسالی و ساخت سدها موجب شده تا امروز تنها 2 درصد آب مورد نظر وارد نقاط کویری شمال استان اصفهان شود.
عضو انجمن حافظان محیط زیست و گردشگری آران و بیدگل اضافه کرد: برداشت های بی رویه آب، روش های اشتباه کشاورزی و مرتع داری هم در زمینه شدت گرفتن اثرهای خشکسالی و پایین رفتن سطح آب موثر بوده که باید هر چه زودتر مدیریت شود.
وی تاکید کرد: بر اساس آمارها در سال 62 کشور تنها 2 روز از سال درگیر ریزگرد بود که در سال 94 این میزان به 95 روز رسید.
سلطان محمدی تصریح کرد: ایجاد کمربند سبز در مناطق بحرانی به همراه آموزش و فرهنگ سازی می تواند تا حدودی ریزگردها را کنترل کند اما در این زمینه هماهنگی بین دستگاه های ذیربط و جلب مشارکت تشکل های غیردولتی ضروری است.
وی همچنین عنوان کرد: استفاده از ظرفیت های مردمی (سربازان وظیفه، بسیجیان، دانش آموزان و دانشجویان) برای کاشت نهال نیز می تواند مورد توجه دولتمردان قرار گیرد.
** مقابله با ریزگردها بدون حق آبه زیست محیطی کفایت نمی کند
رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل نیز در این میزگرد بیان کرد: مهار ریزگردها یکی از مهمترین مشکلات این استان و شهرستان است که نیاز به عزم جدی مسئولان کشور دارد.
اللهیار دولتخواه افزود: البته اقدام های تحسین برانگیزی از گذشته تا کنون در بحث تثبیت شن های روان صورت گرفته که نتیجه آن ایجاد جنگل های دست کاشت تاغ است.
وی بیان کرد: با توجه به کاهش بارش ها در چند سال گذشته، تغییر شرایط اقلیمی جهان و کم توجهی به حق آبه های زیست محیطی در کویرهای شمال استان اصفهان، افزایش وقوع گرد و غبار و ریزگرد را شاهد هستیم.
رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل اضافه کرد: تامین حق آبه های زیست محیطی همانند تامین نیاز آبی جامعه انسانی ضروری است و فقدان توجه به آن آسیب های جبران ناپذیری به محیط زیست وارد می کند.
وی گفت: بدون توجه به مسائل زیست محیطی در سال های گذشته، بر روی رودهای ورودی به دریاچه نمک سد بسته شده که موجب خشکیدن منطقه و ایجاد کانونی مستعد برای توفان های نمکی خواهد شد.
دولتخواه، نبود مدیریت گردشگری را از دیگر مشکلات پیش رو دانست و عنوان کرد: ‌ورود بی برنامه تعداد زیادی گردشگر به نقاط کویری مانند مرنجاب موجب تخریب محیط زیست، پوشش گیاهی و جانوری شده که نیازمند ورود جدی دولت به موضوع جهت جلوگیری از ادامه این روند است.
وی همچنین با اشاره به تشکیل کارگروهی در اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان برای پدیده گرد و غبار تاکید کرد: تصمیم های خوبی در این زمینه گرفته شده اما نقش مطالبه گری افکار عمومی در این زمینه اهمیت بالایی دارد.
** نهالکاری کانون های بحران، شاید 500 سال دیگر
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل نیز با اشاره به مساحت 610 هزار هکتاری این شهرستان گفت: نزدیک به 384 هزار هکتار از مساحت این شهرستان بیابان است و نوار بند ریگ به صورت نعل اسبی با طول 90 کیلومتر و عرض پنج تا 15 کیلومتر منطقه را احاطه کرده است.
رضا شفیعی افزود: اقدام های خوبی در پنج دهه گذشته جهت بیابان زدایی و تثبیت شن های روان صورت گرفته که از جمله می توان به نهالکاری، بذرپاشی و مالچ پاشی در این شهرستان اشاره کرد.
وی یادآور شد: این فعالیت ها تا حدودی جلوی هجوم ریزگردها و شن های روان را گرفت و با جلوگیری از مهاجرت به توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی منجر شد.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل تصریح کرد: نوار بند ریگ به علت هایی مانند استفاده بی رویه مردم از عرصه های طبیعی، قطع درختان، خشکسالی و افت سطح آب های زیرزمینی در چند سال گذشته فعال و به کانون ریزگردها تبدیل شده است.
وی عنوان کرد: افزون بر 100 هزار هکتار کانون بحران ریزگرد در شهرستان آران و بیدگل وجود دارد که اجرای طرح تثبیت شن های روان در آنها ضروری و البته سالانه 200 هکتار نهالکاری هم در جریان می باشد.
شفیعی ادامه داد: طرح ها و اعتبارهای کنونی برای طرح های نهالکاری، تثبیت شن ها را بیش از 500 سال به درازا می کشد که تغییر این روند بسیار کند، نیاز به توجه ویژه دولت دارد.
وی همچنین تاکید کرد: یکی دیگر از چالش های پیش رو به عنوان منشا افزایش ریزگردها، زمین های کشاورزی است که با توجه به پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی و تداوم خشکسالی به تدریج به حال خود رها می شوند.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل گفت: بی برنامگی و نبود مدیریت در حوزه گردشگری کویر از دیگر عامل های اثرگذار بوده؛ چنانکه ورود بی ضابطه هزاران خودرو به مناطق کویری تخریب مرتع ها، پوشش گیاهی منطقه و جا به جایی تپه های شنی منجر به بروز ریزگرد در منطقه شده است.
وی افزود: بحث های منابع طبیعی و محیط زیست باید با نگاهی ملی بررسی شود زیرا تخریب یک عرصه کویری در آران و بیدگل، موجب افزایش ریزگرد و گرد و غبار اصفهان و سایر استان های همجوار خواهد شد.
شفیعی با اشاره به از بین رفتن پوشش های گیاهی و حرکت شن های روان در نقاط کویری تصریح کرد: اگر اقدام مهمی صورت نگیرد، در سال های پیش رو اصفهان نیز به سرنوشت خوزستان دچار خواهد شد.
** ضرورت فرهنگ سازی و حمایت از تشکل های غیردولتی
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل هم در این میزگرد گفت: نقاط کویری شمال استان اصفهان دارای رسوبات تبخیری (نمکی، گچی، آهکی) و تپه های ماسه ای با ذرات کمتر از یک شانزدهم میلیمتر است که بسته به سرعت و قدرت وزش باد می تواند جا به جا شود.
جواد رحمتی افزود: ریزگردها آسیب های بسیاری به سلامت انسان ها می گذارد، رسوب آنها روی برگ گیاهان مانع عمل فتوسنتز می شود و حتی زیست گونه های جانوری را هم با مشکل رو به رو می کند.
وی بیان کرد: خشکی دریاچه نمک و وقوع طوفان های نمکی هم در صورت بی توجهی نقاط مختلف کشور را درگیر خواهد کرد که باید با تمهید راهکاری به مقابله با این شرایط برخواست.
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل یادآور شد: گردشگری غیراصولی و مدیریت ضعیف مشکلات زیادی در این زمینه ایجاد کرده و موجب افزایش تغییر در شکل ظاهری و سستی خاک مناطق کویری بکر هم شده است.
وی تاکید کرد: پشتیبانی دولت از تشکل های مردمی و استفاده از ظرفیت آنها برای مقابله با بحران ریزگردها بسیار ضروری است و می تواند به عنوان بازویی قوی کمک حال باشد.
رحمتی همچنین با اشاره به ضرورت های گسترش فعالیت های آموزشی و اطلاع رسانی برای فرهنگ سازی در جامعه افزود: باید رسانه ها در این زمینه نقش پررنگ تری ایفا کرده و مردم را به حفظ منابع طبیعی و محیط زیست ترغیب کنند.
وی یادآور شد: باید طرح های مرتبط با تثبیت شن های روان از طریق نهالکاری یا مالچ پاشی با قدرت ادامه یافته و با تخصیص منابع بیشتر در این زمینه مانع از شدت یافتن بحران ریزگرد و بروز گرد و غبار شد.
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل همچنین گفت: ممکن است برخی فعالان زیست محیطی در اجرای طرح های مالچ پاشی نکته هایی داشته باشند که برای این امر باید با استفاده از ظرفیت های مرکزهای علمی و دانشگاهی، یافتن موادی جایگزین با اثرهای جانبی کمتر پیگیری شود.