پیام سپاهان- آغاز برنامه با اجرای "پیش واقعه" صورت گرفت که در آن، راوی، به توصیف شخصیت حسین(ع) و روایت کلی صحنه نبرد کربلا به زبان آواز پرداخته و در هر بخش، پس از سخنرانی پیرامون موضوع شب بخارا، صحنه‌ای دیگر از تعزیه‌های حسینی با تعزیه‌خوانی نقش‌های مختلف این روایت، اجرا شد.

حسینعلی مومن‌زاده پیشکسوت تعزیه خوانی اصفهان با بیان اینکه "در هیچ کجای جهان، هنری را برابر با تعزیه نمی‌‌بینید" تاریخ تعزیه را به نقل از بعضی مطلعین، به قبل از اسلام و بعد از کشته شدن ناجوانمردانه سیاووش نسبت داد، مراسمی که تحت عنوان "سووشون" هنوز هم در برخی نقاط ایران برگزار می‌شود.

مسئول انجمن تعزیه اصفهان، در مرور تاریخ تعزیه، به دوران بعد از اسلام و اولین حکومت شیعه "آل بویه"، اشاره و اظهار کرد: بعد از این دوره تعزیه به دست فراموشی سپرده می‌شود، تا استقرار حکومت شیعی صفوی در ایران، که اولین بارقه‌های شکل‌پذیری تعزیه به شکل امروزی، در آن زمان قابل رویت است.

وی حمایت تمام قد دولت از هنر تعزیه را در زمان قاجار دانست و در مثالی از اهمیت سران حکومت از ناصرالدین شاه یاد کرد که ابهت دولتش را در "تکیه دولت"، با نمایش مراسم تعزیه به رخ سفیران خارجی می‌کشید.

مومن‌زاده، ارج نهی به هنر تعزیه را تا آن‌جا یادآور شد که سران دولتی در اجرای مراسم تعزیه، گاها از ذخایر سلطنتی در اجرای هرچه بهتر مراسم، بهره می‌گرفتند.

این هنرمند تعزیه، در ادامه صحبت‌هایش به "میرزاتقی کاشانی" اشاره کرد. سردم دار تکیه دولت در تهران. وی در معرفی بیشتر این شخصیت، اورا مدیر و مدبری آگاه به فنون شعر،رموز موسیقی، روانشناسی و سمبولیسم رنگ می‌داند که به تعزیه خوانی واقف بود و اشخاص بسیاری را در این راه استادی کرده و به ثمر رسانده اشخاصی همچون مرحوم سید عبدالباقی بختیاری، ملقب به صولت که از اصفهان به مکتب میرزا تقی شیرازی راه یافته بود.

مومن زاده، گروه شکل گرفته تحت نظر میرزاتقی شیرازی را مسبب تبادل اطلاعات و تکمیل تعزیه دانست که بعد از بازگشت هرکدام از اعضای این گروه حسینیه‌ها، سبک‌ها و مکاتب تعزیه، به مرور و به تاسی از دربار تهران در هرکدام از شهرها پدید آمد.

مسئول انجمن تعزیه اصفهان، تعزیه خوانی را از این مقطع زمانی، دارای دو بعد اعتقادی-معنوی و علمی-هنری دانست که توانست هنرهای دیگری را در این حوزه در کنار اجرای نمایش های تعزیه رشد دهد. از جمله، نقاشی، پیکرسازی، خطاطی، شیوه نگارش و ساده نویسی تعزیه، زبان صنفی تعزیه و حتی معماری تعزیه.

وی امتیاز ویژه هنر تعزیه‌خوانی در اصفهان را نسبت به دیگر مناطق حضور مجمعی از سبک‌های مختلف تعزیه در آن عنوان و علت این جامعیت را تنوع قومیت در استان اصفهان دانست.

مومن‌زاده فرهنگ شفاهی فراگیر تعزیه را در معرض ناقص شدن در اثر از دست دادن هر استاد تعزیه خوانی، خواند و اظهار امیدواری کرد تا به زودی این هنر بصورت مکتوب، قابل بهره‌برداری همگان باشد.

همچنین در این نشست دکتر جبار رحمانی در ادامه با بیان اینکه تعزیه یکی از مهمترین عرصه‌های تجلی خیال ایرانیان است، تعزیه را هنری آمیخته به روح و جان مردم ایران زمین دانست. 

این جامعه شناس، معتقد است تعزیه بازنمایی جامعه است،آینه ای که زندگی در آن پیدا است. تعزیه خلاقیت دارد و در ساخت زندگی ما مشارکت می‌کند.

وی با بیان اینکه مرزی میان مخاطب و هنرمند وجود ندارد، افزود: تعزیه عمیقا با زندگی ما پیوند دارد و از این رو این سنت اگر تداوم پیدا کند، خودش خودش را نجات می‌دهد و در غیر این صورت، اگر درگیر سیستم‌های فرهنگی بالایی بمانیم، بی فایده است. کما اینکه تعزیه خوان‌های بزرگ هم منتظر سازمان و ارگانی برای ثبت و حمایت از تعزیه نماندند و هنرمندان پیشکسوت خود به پرورش نیرو پرداختند. لذا تعزیه باید کار خودش را ادامه بدهد تا بتواند متناسب با نسل حاضر رشد کند در غیر اینصورت آینده تعزیه در خطر است.

رحمانی تقابل خیر و شر در روند داستان جنس مشابه هنرمند با بدنه اجتماع، زبان شیوای مشترک با مخاطب و سمبولیسم قابل فهم عوام را آموزنده می‌داند، و دانش درک این هنر را درون همه ما نهادینه می‌داند، از این رو بر پیوند میان زندگی ما ایرانیان با تعزیه را قوی قلمداد می‌کند.

محمدتقی سعیدی حضور بزرگان تعزیه اصفهان، حسن محزونی- از کاتبان نسخ، عباسعلی سعیدی و درویش اسماعیل نصوحی، اسطوره‌های که رمق آخر قدما در وجودشان چشمه دارد را موجب خرسندی می‌داند.

سعیدی محقق و پژوهشگر موسیقی و تعزیه در ابتدای سخنانش، درمورد علت حضورش در این مجمع گفت: اگر مراد،سخن‌راندن در باب موسیقی مکتب اصفهان باشد، متاسفانه چیزی از آن سراغ ندارم! هیچ باقی نمانده! اما امیدوارم به زودی به داد این هنر رسیده شود، همانگونه که این مهم، دغدغه بسیاری از بزرگان بوده. این هدف محقق نخواهد شد، مگر آنکه نسل حاضر، خودش طالب ماندگاری این فرهنگ باشد.

وی آمیختگی انسان به موسیقی را مسئله ای دیرینه از بدو و قبل از خلقت بیان داشته و دلنشینی تعزیه و موسیقی جاری در این قالب را آشنایی ذاتی انسان با ریتم عنوان می‌کند.

سعیدی، منظوم کردن حوادث و خاطرات آموزنده را به شرط هماهنگی با مقامات موسیقی، حال‌بخش و حس‌برانگیز عنوان و تاثیر جمله ای ساده و یا حتی شعری بدون حضور عنصر موسیقی بر احوالات شخصی را کم برآورد و عنوان کرد همین بحث باعث محبوبیت تعزیه در بین جامعه می‌شود.

به عقیده این موسیقی پژوه، اکثر شعرهای تعزیه، در دو نوع دراماتیک و آموزنده هستند که قضیه عاشورا را نقل کرده و باعث برانگیختگی "غم زیبای زندگی‌آموز" می‌شوند.

محمدتقی سعیدی که یکی از وارثان آموزه‌های مکتب آواز اصفهان است، با اندوخته‌های موسیقیایی خود، همچون حضورش در باقی مجالس فرهنگی، در این شب، حاضر شده بود و در انتها، با صدای گرم و روح‌پرورش، به خوانش ردیف‌هایی از دستگاه‌های آوازی پرداخت، که پیشتر در تعزیه‌خوانی اساتیدش فراگرفته بود. 

این آوازه خوان مکتب اصفهان، ردیف‌هایی که به یادگار از اساتیدش در گنجینه ذهن حفظ کرده بود را، در این جمع، چنان ارائه داد که گویی زکات یادگیری دهه‌ها آموزش در محضر اساتیدش را می‌پرداخت، و شانه از مسئولیت انتقال این آموزه‌ها، خالی می‌کرد. تصاویر این ادای دین، در ابزار ثبت مخاطبان به یادگار ماند، تا شاید روزگاری، نسل حاضر، همچون او، ادامه دهنده راه بزرگان باشند.

شب بخارای هشتم در اصفهان، با افتتاح نمایشگاه عکس" جلوه‌های عاشورایی" به پایان آمد و اما، "حکایت همچنان باقی‌ست".