چاپ

پیام سپاهان - استاد گروه جغرافیای طبیعی دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان گفته اگر از قوانین طبیعت تبعیت می‌کردیم، لازم نبود از باران بترسیم.
حجم بارش انباشته در هفته‌های اخیر، به خصوص در غرب کشور، موجب بروز سیل و تلفات بسیاری شده است. در همین راستا، تحلیل‌ها و اظهار نظرهای بسیاری در فضای مجازی منتشر شد.
بخشی از بدنه دانشگاهی، در همین روزها، با انتقاد از شیوه‌های مدیریت، باور داشته‌اند که خسارت‌های وارده قابل پیشگیری بوده و علت اصلی تبدیل شدن باران به بلا، ناشی از بی توجهی به قوانین طبیعت بوده است.
حالا یکی از همراهان با محمد حسین رامشت- رییس اسبق دانشگاه اصفهان و استاد گروه جغرافیای طبیعی دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان نشسته و نقطه نظرات کارشناسی وی را جویا شده است.
یکی از نگرانی‌های این روزها، رانش زمین در پی اشباع خاک از آب در نقاط مختلف است. این رانش در چه بخش‌هایی بیشتر رخ می‌دهد؟
رانش زمین در ایران عوامل متعددی دارد. در غرب کشور، در ارتفاع بالاتر از هزار و 800 متر، بیشتر رخ می‌دهد. در گذشته این مناطق، در کنار یخچال‌ها بوده و در مناطق ذکر شده، اگر بارندگی رخ دهد، رانش زمین را تسریع می‌کند. زیرا در گذشته زمین دچار ذوب شدگی و یخ زدگی‌هایی شده و در حال حاضر برای رانش زمین آماده است. برای پدیده زمین لغزه، شهرهایی که به شدت باید از آن ترسید، شهر درود است. در قسمت غربی درود، رانش بسیار عظیمی ممکن است رخ دهد. تمام سازه‌های ساخته شده بر روی دامنه دچار شکست است و اگر دچار زمین لغزه شود، بخش غربی درود فرو می‌ریزد و جاده اصلی مسدود شده و بخش‌های پایین دست، همگی زیر آوار مدفون می‌شود و تقریبا با این اتفاق، یک سوم شهر تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
تمام مناطق و روستاهای قسمت غربی کشور که بالاتر از ارتفاع 1800 متر است، خطر رانش زمین در آن بسیار بالا است. خصوصا اگر در کنار رودخانه‌ها قرار گرفته باشند که در آنها آبشویی نیز انجام می‌شود. البته رودخانه‌ها در حال حاضر به دلیل آنکه سیلابی هستند، در حال انجام فرآیند رسوب گذاری است. اما بعد از رسوب گذاری شاهد تخریب و پای شویی هستیم. در روستاهایی که در مآندرهای محدب قرار گرفته‌اند، احتمال اینکه پاشویی شدید و زمین لغزه در آن رخ دهد، بسیار زیاد است و فرقی ندارد که جنس زمین چه باشد!
آیا جنس زمین در رانش زمین موثر است؟
رانش زمین به سازند زمین شناسی مرتبط است، اما در حال حاضر جنس زمین بیشتر در نقش تقویت کننده این فرآیند است. در شمال کشور فرآیند زمین لغزه متفاوتی را شاهد هستیم. اگر در دامنه‌های پرشیب فعالیت‌های انسانی مانند احداث جاده و بارگذاری‌های سنگین و امثالهم را داشته باشیم، احتمال زمین لغزه در شیب‌های تند و به خصوص شیب‌های بیش از 30 درصد در چنین مواردی فوق العاده زیاد است.
آیا علت سقوط سنگ‌ها در جاده هراز و مسدود شدن این جاده به همین دلیل است؟
در ارتفاع هزار و 600 و 700 متر به بالا، احتمال زمین لغزه در آن بسیار زیاد است و جاده نیز خود کمک کننده و تحریک کننده زمین لغزه است. احداث جاده‌ها در شیب، قسمت زیرین شیب را خالی می‌کند. به عبارتی جاده، برشی در شیب ایجاد می‌کند و این عمل به نوعی زیر پای رسوبات را خالی کرده و بارش‌ اگر رخ دهد، باعث جاری شدن و گاهی سقوط سنگ‌ها می‌شود.
چه اقداماتی لازم است که برای آینده انجام شود؟
برای آینده بسیار مهم است که طرح مدیریت سیلاب‌ها و منابع آب ایران را تدوین کنیم. اگر در غرب و شمال کشور چندین نقطه را که از قبل می‌دانیم چه مناطقی هستند (احتمال سیلابی شدن آنها وجود دارد)، تاسیساتی را احداث کنیم که در آن پمپاژ آب صورت گیرد، در این صورت اجازه طغیان به رودخانه‌ها داده نمی‌شود. اگر در خوزستان، می‌خواهند که اهواز را آب نبرد، بهترین کار این است که در شوشتر یا ملاثانی، مسیر کارون را منحرف و در مسیر قبلی خود هدایت کنند و کارون همانند گذشته به بندر امام خمینی منتهی شود. در ملاثانی یک معبر بزرگ که خشک شده است، وجود دارد و اگر امکان انحراف آب وجود داشته باشد، گزینه مناسبی است که خرمشهر و اهواز را غرق آب نخواهد کرد.
سیل هایی که در خوزستان رخ داد، سیل نیست. بلکه یک فرآیند پخش آب است. پخش آب سبب ایجاد ضایعات می‌شود و فرآیندی است که صرفا سبب ایجاد ضایعات شده و خوشبختانه تلفات انسانی برجای نمی‌گذارد. در این فرآیند، حرکت آب، حرکت کندی است. در فرآیندهای غرقآبی، کشته شدن و تلفات انسانی رخ نمی‌دهد؛ همانند فرآیند پخش آب در شهرهای شمالی کشور. حرکت آب در شهرهای شمال کند است. شهرهایی مانند قمیشلو و امثالهم که در اخبار گفته می‌شود که در آب محصور شده‌اند، در حریم دریا ساخته شده‌اند. ساکنین این شهرها، حریم دریا را اشغال کرده و چون به حریم دریا دست اندازی کرده‌اند، شهر به یکباره به زیر آب رفته و هزینه‌های سنگینی را بر جای گذاشته است.
شهر را نمی‌توان همه جا بنا کرد. شهرهای شمالی در ارتفاع شش تا هفت متری از دریا بنا شده‌اند در حالیکه 20 سال پیش سه حد، حد اضطرار، حد اطمینان و خط بحران تعریف شده و گفته شده در ارتفاعات خاص حق ساخت تاسیسات وجود ندارد و تنها در مرز اطمینان است که می‌توان شهر، جاده و... احداث کرد. اگر این قوانین رعایت نشود، ممکن است تا 10 سال مساله‌ای نداشته باشیم، اما طی اتفاقات و فرآیندی همچون سیلاب اخیر همه تاسیسات در شهر را با خود می‌برد.
یعنی اتفاقات اخیر ناشی از نبود برنامه ریزی است؟
برنامه‌ریزی در کشور وجود دارد، اما جایگاه در خور توجهی ندارد. برنامه‌ریزان در ایران بیشتر مهندسانی هستند که با گذشته زمین و اینکه چه اتفاقاتی در گذشته زمین رخ داده و ممکن است دوباره رخ دهد، آشنا نیستند. به عنوان مثال راه آهن شمال را یک زمین شناس آلمانی در زمانی که هیچگونه نقشه هوایی و... وجود نداشت طراحی کرده و تمام مسیر را با اسب و قاطر مسیر یابی کرده است و راه آهن شمال هیچگاه به دلایل چون ریزش کوه بسته نمی‌شود. دلیل آن مبرهن است، این زمین شناس محیط را می‌شناخته اما جاده هراز که مهندسان امروزی طراحی کرده‌اند، به خاطر ریزش کوه مسدود می‌شود.
محیط را نمی‌شناسیم و فکر می‌کنیم ایجاد سازه بدون شناخت محیط امکان پذیر است. اما نمی‌دانیم طبیعت بالاخره در یک زمانی، جواب بی اعتنایی را خواهد داد. طی مطالعاتی که طی 20 سال گذشته صورت گرفته، اگر سدهای کشور را به هم متصل کنیم، این امکان وجود دارد که اضافه آبهایی که در تعدادی از سدهای کشور وجود دارد را به سدهایی که آب ندارند، منتقل کنیم. در حال حاضر 300 سد در کشور وجود دارد که از این تعداد در شرایط سیلابی اخیر تنها 5 سد پر شده است. اگر قدرت اتصال سدها را داشته باشیم، این امکان وجود دارد که آب را از سدهایی که آب اضافی دارند، جا به جا و پمپاژ کرده و به استان‌هایی که آب ندارند، انتقال دهیم.
در پنجاه سال آینده لازم است که حدود 30 درصد از آب مورد نیاز را از دریا تامین کنیم اما اگر یک شبکه و سیستم آبی داشته باشیم، می‌توانیم آب را از مناطقی که با افزایش آب مواجهه است، به مناطقی که با کمبود یا بحران آب مواجه است انتقال دهیم. طرح شبکه سراسری آب ایران، یک طرح بلند مدت است و نیاز مبرم به اجرایی شدن دارد. رانش زمین در زاگرس، یک عامل سکونت است. روستاهایی که در غرب کشور وجود دارد، همگی بر روی رانش‌های قبلی احداث شده است و در نتیجه رانش زمین سبب شده تا زندگی انسان‌هایی که قبلا زندگی ایل نشینی داشته و متحرک بوده‌اند را، وقتی به رانش‌های زمین رسیدند، جذابیتی برای آنها ایجاد کرده و منجر به مسکون شدن انسان‌ها شده است.
راهکار کوتاه مدت برای خروج از شرایط فعلی چیست؟ آیا پوشش گیاهی کمکی به جلوگیری از پیشروی سیل می‌کند؟
در اروپا و در آمریکا، شهرهای متعدد زیر آب می‌روند، پوشش گیاهی تنها یک حد خاصی از سیلاب را می‌تواند کنترل کند و سیلاب کنونی کشور، بسیار قدرتمند است و پوشش گیاهی هم توان مقابله و رویارویی با آن را ندارد. مهمترین کاری که می‌توان انجام داد، این است که ساکنین شهرهایی که دچار سیل شده‌اند را به جای امن هدایت کنیم تا زمانی که بارش و سیل ناشی از آن فروکش کند.
بارش‌های اخیر، خسارت‌هایی را به مردم وارد کرده، اما این خسارات ناشی از احترام نگذاشتن به قوانین طبیعت است. در ماه‌های آینده، علفزارها رشد چشمگیری خواهند داشت، دامداران می‌توانند جشن بگیرند. زیرا میزان علوفه‌ای که تولید می‌شود، چندین برابر خواهد شد و در نتیجه تولید گوسفندان رونق خواهد گرفت. مراتع خوزستان، لرستان، دهلران، شهرکرد و امثالهم بسیار بارور خواهد شد. سطح آب‌های زیر زمینی افزایش خواهند یافت.
چرا به قوانین طبیعت احترام نمی‌گذاریم؟
اگر قانون رسمی برای قوانین طبیعت نوشته شود و تمام مردم ملزم به رعایت آن باشند و اگر گفته می‌شود تا ارتفاع 100 متر از سطح دریا حق هیچگونه ساخت و سازی وجود ندارد، اگر قانون وجود داشته باشد و مردم به آن توجهی نکردند پس باید عواقب ناشی از بی توجهی به قوانین را خود پرداخت کنند.
اصفهان در ارتفاع حدودا 1500 متر واقع شده است و دچار رانش نخواهد شد. اما بخش‌های غربی استان هر جا ارتفاع آن بیش از 1700 متر شود، دچار رانش خواهد شد. برای مثال قسمت‌هایی از فریدن و هاردنگ احتمال وقوع رانش در آن بسیار بالاست.
متاسفانه با اخبار منتشر شده، چشم انداز ترس ایجاد کردیم اما هیچکس از فرصت‌ها و مزیت‌هایی که سیل ایجاد می‌کند، نمی‌گوید! سیلاب اخیر یک اتفاق روتین طبیعی است. سیل آمده تا طبیعت را پاکسازی و احیا کند. سیل رخ داده تا پوشش گیاهی را تقویت کند. تالاب‌ها و دریاچه‌های خشک را احیا کند، منابع آبیمان را تقویت کند.
اگر رفتار طبیعت را می‌شناختیم و اقدامات و تمهیداتی برای آن از قبل انجام می‌شد، لازم نبود تا از باران بترسیم.
گفت‌وگو از هدیه نادعلی- کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری
انتهای پیام